Een zwanenzang van COVID-19 deel II; de achtergrond

Dieren_Doc en Marc Veldhoen overdenken samen de COVID-19 pandemie en de zorgwekkende ontwikkelingen die het blootlegde en die voortduren. Een betoog in 4 delen.

DEEL 2.
De achtergrond.

Informatievoorziening over het virus en de maatregelen was vaak minimaal of soms verwarrend. Dat kan, moet, verbeteren, maar dat is makkelijk praten achteraf. Op het moment van een crisis is er enorm veel onzekerheid, dus geef diegenen die informatie geven en hun best doen ook wat ruimte. Achteraf kan dit geëvalueerd worden en verbeteringen aangebracht.

Maar de pandemie kwam in een tijd dat de wereld al steeds verder gepolariseerd was. Denk aan de verkiezing van Trump in de VS in 2015, het verlaten van het VK van de EU in 2016, beiden gingen gepaard met veel mis- en desinformatiecampagnes. En al bestaat mis- en desinformatie natuurlijk al veel langer, dit waren twee significante gebeurtenissen die mis- en desinformatie verspreiding in een sneltreintempo hebben bevorderd.
Fake news is inmiddels een vaak gebruikte term en staten zoals Rusland verergeren dit door meer desinformatie te verspreiden, zodat feiten en leugens niet meer makkelijk te onderscheiden zijn. Schandalen zoals met Cambridge Analytica en Facebook waren nog heel actueel.
​
Facebook–Cambridge Analytica data scandal


Politiek populisme
​
Politiek populisme is overal, helaas ook in Nederland. En ook al is Nederland een zeer welvarend land, de kloof tussen arm en rijk lijkt te groeien en is groot. Populisten springen daaropin om iedereen steeds te vertellen dat het “slecht” gaat, terwijl Nederland zeer goede sociale voorzieningen, gezondheidszorg en pensioensysteem heeft. De opkomst van populisme en rechts tot extreemrechtse partijen heeft ook algemene consequenties.

Een democratie functioneert met korte termijndoelen, alles binnen de termijn van 4 jaar om de kans te verhogen om goed te presteren in de volgende verkiezingen. Dit maakt lange termijn doelen en lange termijn handelen moeilijker. Het betekent ook dat er grote maatschappelijke invloeden op de politiek zijn. Dat is in principe ook hoe een democratie hoort te werken, maar de opkomst van rechts en populisme betekent ook een verschuiving van het politieke centrum naar rechts om zoveel mogelijk stemmen te behouden of terug te winnen.

Wanneer je steeds opnieuw verteld wordt dat het slecht gaat met het land, dan ga je uiteindelijk ook geloven dat het slecht gaat. Wanneer je wordt verteld dat het niet jouw schuld is, maar de schuld van iemand anders (denk aan de “buitenlanders” of “de luie” werklozen en arbeidsongeschikten), dan ga je met andere ogen naar die “iemand anders” kijken. Een balans is hier nodig. Denk wat jij zou willen, als je door een fout van een ander je baan verliest of door een ongeluk niet meer kunt werken? Zou jij dan ook niet dankbaar zijn voor een financieel vangnet, zodat je op zijn minst in de primaire basisbehoeften kunt voorzien? Reflecteer altijd eerst op jezelf voordat je projecteert op een ander.

Mede vanwege het collectieve vangnet betalen we met ons allen belasting. Natuurlijk wordt niemand blij als belastinggeld wordt misbruikt. Daarom hebben we een systeem en regels om dat te voorkomen. Kun je zo alle misbruik en gesjoemel voorkomen? Nee, dat kan niet. Dat is iets wat beter begrepen dient te worden. Het systeem om alle misbruik te voorkomen wordt zo onwerkbaar voor de vaak vele uitzonderingen en zo duur dat je meer kwijt bent aan het controleren dan aan het systeem zelf.

Een zekere ruimte voor misbruik zal er dus wezen. Deze wordt dan uitgebuit door politieke partijen, meestal zonder de uitleg dat meer controle zoveel geld kost dat het niet te betalen is of zoveel regels dat er iets fout gaat en er steeds meer hulpzoekenden uitgesloten worden. De verschuiving van politiek Nederland naar rechts leidde tot meer en hardere regels, sommige die niet op papier stonden, maar wel in systemen of de gedachten van diegenen die de regels uitvoerden. Een zeer ongemakkelijke en verontrustende ontwikkeling die onder andere leidde tot de toeslagenaffaire. Ook in Nederland was er dus al veel (politiek) wantrouwen en verdenkingen met als gevolg toename in frustraties, ongenoegen en onvrede.

Politiek manoeuvreren wordt onder deze omstandigheden steeds moeilijker. Nog erger met een parlement van 150 zetels en 20 partijen. Dat is een politieke patstelling; een situatie in het schaakspel, waarin de speler die aan zet is geen reglementaire zet kan doen en niet schaak staat. De partij eindigt bij een patstelling in remise.

Kwaadaardigheden

Tegen kwaadaardigheden zoals criminaliteit, fraude, geweld, vernielingen kun je optreden. Dit is deels via de overheid, via wetten en politie, maar ook maatschappelijke organisaties en journalisten die kwaad kunnen blootstellen en weerleggen met cijfers, feiten en waarheden. Gepresenteerde feiten die argumenten onderbouwen kunnen de meesten overtuigen wanneer er kwaad is geschied. En als dat niet werkt, is er het laatste redmiddel van de staat, het gebruik van geweld tegen een harde kern die blijven volharden.

Dit is mogelijk omdat het kwaad herkend wordt, het zorgt voor een innerlijke afkeer bij de meesten onder ons, onafhankelijk van politieke voorkeur of achtergrond. Er is een moreel gevoel bij de meeste mensen die goed en kwaad kan onderscheiden. Het onbehagen geassocieerd met het doen en opmerken van kwaad ondermijnd zichzelf, en wanneer blootgesteld keren we er ons vanaf.

Maar de pandemie wakkerde ook een ander soort kwaad aan, met grote gevolgen. Het bracht argwaan, ongenoegen en verandering van structuur teweeg waardoor er meer onrust en onzekerheid ontstond voor iedereen. We zagen dat sommigen, onder de invloed van desinformatie en populistische propaganda, hun innerlijke onafhankelijkheid en zelfstandigheid in denken en handelen afstonden omwille van het groepsdenken.

​Profijt versus misbruik
​
Daarnaast bracht de pandemie ook mogelijkheden en ruimte voor anderen om van de situatie te profiteren. Dit is een patroon dat zich steeds herhaald ten tijde van een crisis. Het is de werking van de markt die prijs van producten en diensten, die ineens zeer in trek zijn, doet verhogen. Daar zijn legitieme redenen voor; grondstoffen worden duurder en wie wil er nu niet wat extra verdienen?

Als jij een bedrijf hebt die antilichamen maakt die gebruikt worden in sneltesten, dan is dit een tijd waar je personeel meer werkt, meer overuren maakt en een bonus verdient. Je bedrijf zal uitbreiden, nieuwe machines aanschaffen, oude vervangen, meer medewerkers aannemen en een spaarpotje opbouwen voor de toekomst wanneer alles weer terug keert naar zoals voor de pandemie.

Daar is op zich niks mis mee, zolang het geen excessen zijn en waar schaarste misbruikt wordt voor persoonlijk belang. Want dan ervaren mensen terecht weer een sterk gevoel van onbehagen, zelfs enorme boosheid wanneer persoonlijk gewin duidelijk en soms extreem ten koste gaat van de maatschappij, zoals we hebben gezien bij de enorme bedragen voor het verkrijgen van mondneusmaskers.

In deel 3 kijken we naar desinformatie.