Autisme en executieve functies

Uit een groot aantal onderzoeken blijkt dat stoornissen in het executief functioneren zeer vaak voorkomen bij personen met autismespectrumstoornissen (ASS; bijv. Lai et al., 2017). Het is belangrijk op te merken dat problemen met het uitvoerend functioneren geen deel uitmaken van de diagnostische criteria voor autisme. Dat wil zeggen, autisme is een neurologische ontwikkelingsstoornis die wordt bepaald door verschillen in sociale communicatie en beperkte/herhalende gedragspatronen. Hoewel ze geen deel uitmaken van de diagnostische criteria, zijn problemen met het uitvoerend functioneren geassocieerde kenmerken van autisme.

Wat zijn Executieve Functies?

Executieve functies horen bij het denkvermogen. Het is een verzamelnaam voor denkprocessen (functies) in het brein die belangrijk zijn voor het denken (cognitie) en het uitvoeren (executie) van sociaal, efficiënt en doelgericht gedrag. Zonder deze functies is goed georganiseerd gedrag niet mogelijk. Executieve functies functioneren dus als een dirigent die ons gedrag organiseert en aanstuurt. De functies regelen bijvoorbeeld het starten met een taak en het richten en vasthouden van de aandacht. Ze worden ook wel de uitvoerende aandacht genoemd.

Voorbeelden van executieve functies zijn;

• het vermogen het eigen gedrag, handelingen en gedachten op tijd te stoppen
• het vermogen om flexibel van de ene situatie naar de andere te gaan
• de vaardigheid om informatie in het geheugen te houden om een taak te voltooien​ 

Bron afbeelding

​Waar spelen de Executieve Functies een rol?

Plannen, Organiseren en Prioriteren van taken en activiteiten

Plannen houdt onder andere in dat je van te voren in staat bent na te gaan wat je nodig hebt, het formuleren en evalueren van de verschillende opties, daaruit de optie te kiezen dat je brengt tot je doel. Organiseren betekent onder andere dat je van te voren alle stappen overzichtelijk hebt die nodig zijn om een taak of activiteit uit te voeren. Prioriteren houdt in dat je het vermogen en inzicht hebt om belangrijke taken (prioriteiten) boven de minder belangrijke taken te stellen. Problemen binnen deze gebieden uiten zich onder andere in:

• moeite met activiteiten te voltooien die uit verschillende stappen bestaan zoals: de was doen, huiswerk maken, koken of autorijden
• niet het overzicht hebben welke stappen genomen moeten worden tot het volbrengen en uitvoeren van een taak of activiteit
• geen keuzes kunnen maken tussen stappen of taken die belangrijkst zijn om eerst uit te voeren
• geen respons-inhibitie; niet nadenken voordat je iets doet

Probleemoplossend vermogen en Timemanagement

Je probleemoplossend vermogen zet je onder andere in voor het identificeren van obstakels om deze vervolgens te overwinnen om je doel te bereiken. Timemanagement is nodig om tijd te kunnen inschatten, verdelen en deadlines halen. Problemen binnen deze gebieden kunnen zich uiten in:

• tekortschieten in het bedenken en uitvoeren van verschillende oplossingen
• niet van strategie kunnen veranderen wanneer er onverwachts iet op je pad komt
• het niet kunnen signaleren wanneer er een probleem is
• zwart – wit denken
• geen tijdlimiet kunnen stellen aan taken of activiteiten; vaak geen begin en einde kunnen maken

 
Verbale redenering en Emotieregulatie

Verbale redenering is het kunnen begrijpen, analyseren en kritisch kunnen nadenken over geschreven concepten. Emotieregulatie is het goed om kunnen gaan en toepassen van gevoelens en gedachten. Problemen binnen deze gebieden uiten zich onder andere in :

• moeite hebben met begrijpend lezen
• mondelinge opdrachten niet correct opvolgen
• geen goede notities maken van gesprekken
• geen concrete samenvattingen kunnen geven van een verhaal of een verhaal navertellen
• niet weten hoe je moet reageren op een situatie
• niet kunnen inschatten hoe je je moet gedragen
• niet weten hoe je emoties onder woorden moet brengen

Werkgeheugen en Aandacht

Het werkgeheugen is een tijdelijke opslagplaats van taak-relevante informatie in de hersenen. Het speelt vooral een rol bij actieve denkprocessen. Het kan verschillende vormen aannemen, zoals activatie van oude herinneringen (een beeld van een vroegere vakantie) of het vasthouden van meer recente gebeurtenissen, zoals het onthouden van een nieuw telefoonnummer. Ook kan het betrekking hebben op bewerkingen die worden toegepast op de inhoud van het geheugen (denk aan het maken van rekensommen) of het sturen van ons actuele gedrag in complexe situaties (bijvoorbeeld: ik moet rechts afslaan na het derde stoplicht). Aandacht betekent het bewust kunnen focussen op een taak of activiteit. Problemen binnen deze gebieden uiten zich onder andere in:

• multitasking; niet meerdere dingen tegelijk kunnen doen
• niet in staat zijn een tekening te maken van iets dat je gezien hebt
• moeite hebben met stap voor stap instructie goed opvolgen wanneer deze mondeling wordt gegeven
• moeite hebben met wiskunde, natuurkunde en scheikunde
• je slecht kunnen concentreren, vooral bij taken die je niet interesseren
• ergens aan beginnen en vervolgens niet afmaken
• het slecht kunnen focussen op een ding
• op tijd op afspraken komen
• prikkels uit je omgeving negeren

Remming en Actie nemen

Remming is het bewust of onbewust kunnen blokkeren of onderdrukken van een gedachte of activiteit. Actie nemen uit zich in het niet op gang komen en starten met een taak of activiteit. Problemen binnen deze gebieden uiten zich onder andere in:

• doordraven, tijdens een gesprek niet stoppen met praten, ook al luistert de andere persoon niet meer
• friemelen, stimmen, of veel bewegen
• het herhalen van geluiden of woorden
• dingen er uit flappen die ongepast zijn in de situatie
• moeite hebben op woorden te komen of herinneringen op te halen
• niet met huiswerk of opdrachten kunnen beginnen
• niet in staat zijn om een maaltijd te bereiden, de was doen, het huishouden doen, naar bed gaan
• onvermogen om je omgeving schoon houden

Monitoren van acties en Cognitieve flexibiliteit

Monitoren is de fase waarbij je in de gaten moet houden of een bepaalde activiteit volgens plan verloopt. Cognitieve flexibiliteit zorgt ervoor dat je je aandacht ergens anders toe kan leggen indien een situatie daarom vraagt. Problemen binnen deze gebieden uiten zich onder andere door:

• moeite hebben met nieuwe taken leren
• bekende taken op eens niet meer uit kunnen voeren onder druk of wanneer je gestrest bent
• tijdens werk of schoolopdrachten niet fouten kunnen zien
• niet in staat zijn een taak, die je vaker hebt volbracht, goed uitvoeren in een nieuwe situatie
• multitasking; verschillende activiteiten niet op het zelfde moment goed kunnen volbrengen
• rigiditeit; moeite met verandering
• eerst moeten wennen aan nieuwe regels
• plots van gedachten veranderen wanneer je nieuwe informatie over een situatie hebt
• gebrek aan inlevingsvermogen; dingen vanuit iemand anders oogpunt kunnen bekijken
• zomaar stoppen met een activiteit en een nieuwe activiteit beginnen

Door rechtstreeks betrokken te zijn bij het opvoeden, begeleiden, lesgeven en het gebruik van gebaren aan te moedigen, hebben ouders, leerkrachten en zorgverleners het potentieel om mensen met ASS te helpen hun vermogen te verbeteren om problemen op te lossen, doelen te bereiken, informatie in hun werkgeheugen te bewaren en flexibeler tussen taken te schakelen.