Verkiezingen in een meer complexe wereld

Het vierde kabinet-Rutte is gevallen, geïmplodeerd door interne meningsverschillen en vasthouden aan een ideologie; het gezin als hoeksteen van de samenleving.

Maar de samenleving is verdeeld, er heerst wantrouwen, angst en een zekere weemoed naar andere, simpeler tijden. Geschiedenis lijkt, of is, circulair met soms een gevoel dat dingen van nu niet misplaatst zouden zijn in de jaren 1930. Er wordt veel gezegd en geschreven over elite, een verandering van de maatschappij en het botsen van culturen. Het maakt niet uit aan welke kant van het politieke spectrum je kijkt, overal is er ontevredenheid, teleurstellende leiders en intellectuelen.

Wat is de oorzaak?
Dit is echt niet zo nieuw als het misschien lijkt. De aristocratie werd lang geleden afgeschaft omdat we vinden dat leiders niet geboren worden, dat leiders niet door God worden aangewezen of geïnstalleerd. Sindsdien is de vraag; wie mag ons besturen, wie zijn de elite? Wij, in het westen, vestigden democratieën in verschillende vormen. Het idee is dat we een eerlijke kans hebben om ons economisch te verbeteren. Deze verbetering moet gebaseerd zijn op eerlijkheid, via competitie en individueel talent. Echter, geen systeem is perfect en dat kan tot ontevredenheid leiden. We beginnen niet allemaal als gelijken. Hoe je het ook bekijkt, sommigen hebben een voor- of een nadeel bij het begin van of gedurende het leven. Diegenen die minder bedeeld zijn zullen, vroeg of laat, de competitie zelf of de regels ervan uitdagen. Dit gaat vaak gepaard met uitingen van persoonlijke identiteit en nationalisme, dit zijn namelijk de vragen die niet worden beantwoord door het democratische systeem. Het systeem van competitie zorgt juist voor verschillen. Verschillen in beroepen, in lonen, in aanzien en in status. En dat is hard slikken als jij kansen hebt gemist of niet voldoende hebt gekregen, of dat denkt. Dan is competitie zeer hard en niet in staat om iedereen het gevoel te geven van een eerlijke kans en toebehoren aan een speciale groep, een elite. Dit is een terugkerend probleem overal in de wereld, het is een complexiteit.

Politieke stromingen proberen een oplossing te vinden voor deze complexiteit. Tot recentelijk resulteerde dit in de meeste landen in een strijd tussen centrum links en centrum rechts. Dit was relatief eenvoudig. Links van het centrum plaatst door middel van politiek ingrijpen gelijkheid boven het individu. Het laat de overheid een vangnet vormen voor diegenen die minder goed uit de competitie komen. Dit kan namelijk geheel zonder enige schuld van het individu zijn. Denk aan genetische onderliggende factoren, of een ongeluk, die je niet langer volledig aan de maatschappij laat deelnemen. Rechts van het centrum geeft de voorkeur aan het individu, een hardere competitie. Je bent meer verantwoordelijk voor je succes. Het vangnet hoeft niet afwezig te zijn, maar is kleiner. De overheid is kleiner en grijpt minder in. Door Europese ogen, zoals het Amerikaanse systeem; waar je snel en zeer rijk kunt worden maar als het verkeerd gaat zit je zeer snel aan de grond, zonder inkomen, gezondheidszorg of zelfs huis. Deze principes zijn niet weg in ons politieke stelsel, maar ze zijn complexer geworden.

De scholing in de meeste westerse landen zoals Nederland is hoog, de welvaart is hoog. Er is een nadruk gekomen op andere aspecten van gelijkheid en het individu, met een ontwikkeling die niet voor iedereen bij te houden of te begrijpen is. Generaties verschillen in opvattingen, en groepen in de maatschappij ook. Van afschaffen van kleding, kleuren en stoffen, de slavernij, gelijkheid voor vrouwen, positieve discriminatie, tegengaan van racisme, het homohuwelijk, de zwarte Piet discussie en vervagen van het begrip geslacht. Allen lijken de gevestigde orde of het competitie proces te “bedreigen”, resulterende in onbegrip en weerstand van ouderen en meer conservatieven. Echter, vaak ging er langere tijd overheen om verandering te bewerkstelligen en de centrale principes veranderden niet veel maar werden ruimer of beter toegepast, Dit gaat nu veel sneller. Dit heeft een flink aantal traditionele linkse kiezers, “de arbeiders”, vervreemd van linkse partijen, de complexiteit van gelijkheid is vergroot door vele “gelijkheden” die soms ook kunnen botsen.

Op rechts is er druk om meer het individuele bestaansrecht te benadrukken. Velen voelen zich ook hier vervreemd. Er is een verlangen om zelf alle regels te maken, onafhankelijk te zijn, in een globale wereld, om volledige controle te hebben over je eigen leven. Dit was ooit verbonden met een goed tegen kwaad idee, het verspreiden van individuele vrijheid en democratie in de wereld ten tijde van communisme, de Sovjet-Unie en het Oostblok. Maar dat is ten einde, en of het echt de verspreiding van vrijheid was, of het idee van het behoren tot een “betere” groep, elite, is een vraag. Een nieuwe identiteit en in-groep is nodig om de wereld te begrijpen in eenvoudige termen.

Vreemd genoeg heeft het behoren tot het belangrijkste handelsblok, de EU (of zelfs het militaire blok, de NAVO), dit niet te kunnen vervangen. Er is zelfs verzet, NEXIT. Hier wordt, net zoals in het VK, een mythe van ondergeschiktheid verzonnen. De werkelijkheid is dat elk land onderhandelt door haar, democratisch gekozen, afgevaardigden. Nieuwe regels komen na discussies. Een aantal discussies worden verloren, de meeste gewonnen of zelfs een veto uitspreken kan. Er is geen duistere kliek die vanuit Brussel over ons land heerst. Maar dat is de suggestie, met oude tropen van een “internationale” samenzwering, het WEF, of Bill Gates en George Soros. In plaats daarvan geeft de EU een klein, maar zeer goed verbonden land als Nederland veel grotere invloed in de wereld. Het probleem lijkt het niet individueel kunnen bepalen van de regels, het moeten onderhandelen met andere Europese landen, er is een gevoel van minder controle, van complexiteit en onbegrip.

De meeste mensen hebben niets met complexiteit en hebben een sterke voorkeur voor veiligheid en duidelijkheid. Sommigen verpakken dit als nuance, om zo toch verschillende richtingen en argumenten in het midden te kunnen houden. Complexiteit kent vele oorzaken, immigratie en nieuwe culturen is er een van, veranderingen in hoog tempo in de maatschappij zoals technologie en AI, en het vervagen van traditionele waarden zijn anderen. Eén van de meest complexe dingen is de democratie zelf. Het is een mengelmoes van opinies en argumenten. Dit in een periode van snelle veranderingen in de maatschappij en informatievoorziening kan erg verwarrend zijn. Hier is de voorkeur voor makkelijke verklaringen, complottheorieën en partijen die voornamelijk een focus hebben op één probleem zoals het referenda, milieu, dieren, immigratie, boeren of eigenbelang. Dit is een lawaai van opinies en argumenten die mensen verwarren en irriteren. Vrijheid en gelijkheid duwen ons in geheel verschillende richtingen.
Het probleem is dat de vele partijen de complexiteit alleen maar erger maken. Eén thema/onderwerp kan partijen zelf weer opsplitsen door verdeelde opinies over andere onderwerpen, met veel discussies en argumenten. Met zoveel partijen, zoveel belangrijke onderwerpen, is het niveau van complexiteit weer verhoogd. Met 150 zetels en, op dit moment, 20 partijen, is het niet mogelijk dat elke partij een bijdrage levert aan elke commissie en elk maatschappelijk belangrijk onderwerp. In de media, helemaal “sociale” media, worden verschillen en tekortkomingen verder uitvergroot. Angst, onbegrip, teleur gesteldheid en boosheid zullen toenemen. Met versplintering komt een nog sterker verlangen naar minder complexiteit en historisch heeft dit vaak geleid tot de installatie van een autoritair regime.

Het is dus niet een “simpel” verhaal van onwaarheden en complottheorieën, al hebben we nu een situatie waarin we niet alleen verschillende opinies hebben, maar zelfs verschillende feiten (!). Er is geen gezamenlijk maatschappelijke of ideologische richting of debat, met delen van de maatschappij die niet in aanraking komen met de ideeën van andere delen, de maatschappij is versplinterd in fracties en een centrum lijkt zwak. Er is een gevaar dat dit vacuüm kan resulteren in een partij die de macht wil nemen met geweld, maar zover zijn we gelukkig nog niet, al is het gewaar zijn zeker belangrijk om mogelijk erger te voorkomen. Er zijn echter zeer belangrijke onderwerpen, die niet alleen een nationale, maar ook een internationaal gecoördineerde aanpak vereisen. Als de regels van democratie worden gevolgd, komt er vaak een consensus over een onderwerp, maar het hedendaagse debat lijkt hiertoe veel minder in staat. Er zijn een aantal grote onderwerpen, die het niet makkelijk maken om de meesten via een, ongetwijfeld meerdere partijen, coalitie af te stemmen. Dit hebben we nu gezien met het onderwerp immigratie. Er is geen makkelijke oplossing. Er is een trend naar snel opkomende nieuwe partijen, soms bijeengekomen als een soort popgroep, zoals de Spice Girls, iets voor iedereen, van sport tot posh. Dat is kortetermijnpolitiek, maar dat is het eigenlijk toch meestal al.
​
Het lijkt een periode te worden dat politiek anders is georganiseerd, en al lijkt het tegenstrijdig, ook internationaler met veel interacties en verbindingen over de grenzen. Partijen komen en verdwijnen weer, gebaseerd op een aantal onderwerpen van die jaren. Het is instabiel, maar, verleidelijk vereenvoudigd?